Zapraszamy do lektury artykułu o tym, co łączy fantastykę i socjalizm. Pierwotnie ukazał się na łamach magazynu „Jacobin”. Autorem tekstu jest Nick Hubble, profesor wykładający współczesną literaturę angielską na londyńskim Brunel University. Przekładem zaś wita się z osobami czytającymi Whosome nasz fantastyczny nowy współpracownik Ludwig Bodmer.
William Morris, Ursula K. Le Guin, Ian M. Banks. Fantastyka naukowa była i jest trybuną socjalizmu. Pozwala odetchnąć od realizmu kapitalistycznego i wyobrazić sobie zupełnie inny świat.
Kim Stanley Robinson w swojej najnowszej powieści The Ministry for The Future rzuca wyzwanie kapitalistycznemu realizmowi globalnej Północy. Rysuje przyszłość, w której ruchy masowe przynoszą kres kapitalizmowi i ratują świat przed katastrofą klimatyczną. Wyobrażając sobie alternatywę dla status quo, Robinson kultywuje długą i szczytną na lewicy tradycję fantastycznonaukowych utopii.
Tradycja ta ciągnie się od mniej więcej 1890 roku, kiedy ukazała się powieść News from Nowhere Williama Morrisa – opowieść o proletariackiej rewolucji prowadzącej do społeczeństwa idealnego, bez biedy i ucisku. Robinson i Morris współdzielą wizję ludzkości żyjącej z pracy – będącej aktywnością społeczną działającą zarówno wewnątrz natury, jak i przeciwko niej. Ich powieści, podobnie jak pozostałe socjalistyczne utopie, od H.G. Wellsa po Iana M. Banksa, szerzą ideę socjalizmu, ukazując czytelni_kom radykalne wyobrażenia życia po kapitalizmie, jakich ze świecą szukać w kulturze głównego nurtu.
Fantastycznonaukowe utopie nie tylko kreślą plany przyszłości; dają nam również nowe sposoby myślenia o historii. Marks twierdzi, że „byłoby łatwo tworzyć historię świata, jeśli walka toczyłaby się wyłącznie w sprzyjających okolicznościach”*. A co, jeśli da się przeformułować warunki, w których żyjemy? Jeśli przestaniemy myśleć o historii wyłącznie w relacji do przeszłości, a zaczniemy patrzeć na nią z perspektywy przyszłości?
W Imagined Futures (2019) Max Saunders opisuje powstanie dyscypliny przyszłej historii w międzywojennej Wielkiej Brytanii. Przyszła historia byłaby historią naszej współczesności z punktu widzenia fantastycznej, dalekiej przyszłości. J.B.S. Haladane, komunista i naukowiec, napisał fragment książki Daedalus; or Science and the Future (1923) w formie eseju studenta z roku 2073. Esej opisuje, jak osiągnięcia nauk biologicznych, na przykład wzrost embrionu poza ciałem matki, zostały zaaplikowane w praktyce.
Haldane przedstawił wizję całkowitej przebudowy konwencjonalnych relacji seksualnych jako prosty fakt; poprzez przyjęcie perspektywy z przyszłości i obserwowanie swojej współczesności jako historycznego etapu, który zostanie przezwyciężony, wyzwolił się z surowych okowów moralnych przeszłości i tradycji.
Siostra Haldana, Naomi Mitchison, przyjęła podobny tryb myślenia, pisząc feministyczną fantastykę naukową. Książkę We Have Been Warned (1935) opisała jako „powieść historyczną o swoich czasach”, sugerując, że myślała o swojej współczesności z perspektywy bardziej postępowego społeczeństwa przyszłości. Opisując faszystowski przewrót w Anglii, ostrzega czytelników o konieczności zmiany stosunków klasowych i genderowych, jeśli chcą uniknąć takiego losu i w zamian sprowadzić oczekiwaną przyszłość, w której wszystkie i wszyscy będziemy równ_.
Koncepcja ta – według której potrzeby przyszłego społeczeństwa przeważają nad potrzebami przeszłych i współczesnych społeczeństw – została rozwinięta w zasadę etyczną poprzez analogię z walką strajkową. Mitchison pisze, że istniała w społeczeństwie tendencja do postrzegania trwających strajków lub akcji politycznych jako działań agresywnych lub wrogich wobec istniejącego porządku społecznego. Walki te stawały się uprawnione wstecznie – poprzez powszechne zrozumienie, że przyniosły poprawę warunków życia.
Właśnie dlatego, udowadniano, socjalistki powinny przedstawiać wartości utopijnej przyszłości jako etyczne (czy moralnie dobre), a praktyki klasy kapitalistów jako działania wrogie „dobremu społeczeństwu” przyszłości. To fantastycznonaukowe poczucie przyszłości, o którą warto walczyć, część polityki kulturalnej lewicy w latach 1930, było tłem dla zaangażowania brytyjskiej klasy pracującej w drugą wojnę światową i poniekąd doprowadziło do wyboru w 1945 roku rządu Partii Pracy.
Modelem dla tej postępowej przyszłości w sporej części lewicowej fantastyki międzywojnia był Związek Radziecki sprzed Procesów Moskiewskich, pokazany w We Have Been Warned z perspektywy wyzwolonych robotnic, które cieszą się prawem do decyzji, czy i z kim mają dzieci. Wkład Mitchison w dyskusję nad wyzwoleniem i kontrolą urodzeń, powinien być brany z zastrzeżeniem jej członkostwa w Brytyjskim Towarzystwie Eugenicznym.
W książce The Moral Basis of Politics (1938) Mitchison dowodzi, że tradycyjna moralność dotycząca seksualności jest zakorzeniona w ekonomii niedoboru, a wolność i równość staną się normą dopiero kiedy wszystkie potrzeby materialne zostaną zaspokojone. W ten sposób przepowiedziała, że ostateczny sukces lub porażka Związku Radzieckiego będzie zależeć od zdolności stworzenia społeczeństwa dostatku (post-scarcity).
Związek Radziecki ostatecznie upadł, ale historia tego upadku jest o wiele bardziej interesująca i pouczająca, niż jego przeciwnicy byli w stanie kiedykolwiek przyjąć do wiadomości. Red Plenty (2010) Francisa Spufforda jest opartą na faktach powieścią opisującą radzieckie próby zaspokojenia wszystkich potrzeb przy użyciu nauki. Książka ta jest opisywana jako odpowiednik powieści fantastycznonaukowej Le Guin lub Robinsona.
Koncepcja utopijnego społeczeństwa dostatku tworzy ramę najdłuższego cyklu socjalistycznej fantastyki naukowej ostatnich lat: Serii o Kulturze (1987–2021) Iaina M. Banksa. Powieści cyklu tworzą rozszerzone badanie etyczne interwencji sił socjalistycznych stworzonych w celu nakierowania tradycyjnie hierarchicznych państw na wyzwolenie społeczeństw. Pisząc z perspektywy Umysłów sztucznej inteligencji przyszłej-historii, Banks spycha na bok klasyczną ideologię liberalną, która dominuje w dzisiejszych dyskusjach o interwencjach humanitarnych, i zastępuje ją przemyślaną analizą wartości politycznych w grze.
Rozmach tej poniekąd space opery służy również zaprezentowaniu ograniczeń wartości klasy panującej. Jak wskazał krytyk literacki Frederic Jameson, tradycyjna powieść jest burżuazyjną formą literacką, która jest strukturalnie zależna od formalnego rozwiązania akcji, jak wejście bohaterki Jane Austen w związek małżeński, który umacnia stosunki własności i porządek społeczny.
Fantastyka naukowa przeciwnie – jest gatunkiem, który pragnie śmiało dążyć poza takie ograniczenia. Poprzez wyjście z ograniczeń nowoczesnego życia, określanego poprzez warunki urodzenia i szanse zatrudnienia, w nieskończony wszechświat, pozwala odkrywać nieskończone możliwości jednostkowe i społeczne. Jeśli oglądał_ś promieniowanie skrzące się w ciemnościach blisko wrót Tannhausera, nie ma powrotu do pasywnego życia w późnym kapitalizmie.
Ponadstuletnia tradycja socjalistycznej fantastyki naukowej jest przewodniczką na drodze koniecznych zmian perspektywy, które mogą pozwolić nam wyzwolić się z ideologicznych ograniczeń współczesności i zabrać się za tworzenie historii. Powieści te dają nie tylko nadzieję i natchnienie na trudne czasy, ale i odrodzone poczucie zachwytu tym, czego może dokonać społeczeństwo prawdziwie równych.
___
* World history would indeed be very easy to make, if the struggle were taken up only on condition of infallibly favorable chances. List Marksa do Ludwiga Kugelmanna, Londyn, 17 kwietnia 1871.
Oryginał znajdziecie tutaj: KLIK. Autorem ilustracji na okładce jest Chris Moore.
Dziękujemy redakcji „Jacobin” za wyrażenie zgody na publikację polskiej wersji artykułu. | We’re very grateful to the Jacobin for permission to translate and publish the piece.
